اخبار دارالهجره (کتاب)اخبار دارالهجره، از منابع تاریخ محلی مدینه در قرن ششم هجری قمری، نوشته رَزِین بن معاویه عبدری سَرَقُسطی اندلسی (م، ۵۲۴ق) است. اخبار دارالهجره از کتاب‌های تاریخ محلی، با تاکید بر فضیلت‌های مدینه، آگاهی‌های مربوط به مکان‌ها، مساجد مدینه، توسعه‌های مسجدالنبی و گزارش‌های متنوع تاریخی را در بر دارد. آگاهی‌های اندکی از کتاب بر جای مانده و اصل آن گویا گم شده است. ۱ - معرفی نویسندهابوالحسن رَزِین بن معاویة بن عَمار عَبدری سَرَقُسطِی اندلسی مالکی از محدثان اندلس و امامان حرمین به‌شمار می‌رود. از آن‌جا که امام مقام مالکیان در مسجدالحرام بوده، به امام الحرمین شناخته شده است. جست‌وجو و پژوهش درباره زندگی و رویدادهای زندگانی او نتیجه ثمربخشی ندارد و در منابع تنها نام شماری از استادان و راویان او مشخص شده است. رزین عبدری در مکه، صحیح بخاری را از ابی‌مکتوم عیسی بن ابی‌ذر هروی و صحیح مسلم را از حسین بن علی طبری فراگرفت. ابن عساکر، ابوموسی مدینی و ابومظفر شیبانی طبری از او روایت کرده‌اند. آگاهی‌ها درباره او در همین حد است که از دانشوران و محدثان اندلس بوده و گویا در سَرَقُسطِه (زاراگُزا) زاده شده و پس از سفر حج، مدتی مجاور مدینه و سپس مکه شده و زمانی دراز در مکه مانده و همان‌جا درگذشته است. ضُبی او را محدثی سرقسطی معرفی کرده که در ۵۲۴ق وفات یافته است. در برخی منابع، سال وفات او ۵۲۵ق و در برخی دیگر، ۵۳۵ق ثبت شده است. ذهبی جز کتاب تجرید الصحاح السته، اثری دیگر برای رزین عبدری معرفی نکرده و این کتاب را هم نقد کرده است. این اثر از منابع ابن حجر در نگارش فتح الباری بوده است. [۱۲]
سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۴، «مقدمه».
از دیگر آثار رزین عبدری، کتابی در تاریخ مکه است که به گفته تقی‌الدین فاسی (م، ۸۵۳ق) خلاصه‌ای از اخبار مکه ازرقی (حدود ۲۲۵ق) بوده است.۲ - شناسایی کتابآگاهیهایی مستند از اصل اخبار دارالهجره، و نیز زمان گم شدن و محتوا و موضوعات آن در دست نیست. تا چند سده پس از وفات رزین عبدری، نشانه‌ای از این کتاب در منابع تاریخی و کتاب‌شناسی‌ها و شرح‌حال‌نامه‌ها نیامده است. گویا نخستین بار از سده نهم ق نام کتاب و اهمیت آن به منزله مرجع و ماخذی در مدینه‌شناسی، با عناوین مختلف، آمده است. در برخی از این منابع، آن را اخبار دار الهجره [۱۴]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۲۳.
[۱۵]
فراج صاعدی، عبدالرزاق، معجم ما الف عن المدینه، ص۲۲.
و در شماری دیگر تاریخ رُزَین ثبت کرده‌اند. [۱۷]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۲۳.
[۱۸]
فراج صاعدی، عبدالرزاق، معجم ما الف عن المدینه، ص۲۲.
شناخت ما از اخبار دارالهجره منحصر است به قطعات و نقل شده‌هایی که تاریخ‌نگاران مدینه در آثار خود آورده‌اند. گزارش‌های گسترده زین‌الدین مراغی (م، ۸۱۶ق) از این کتاب نشان می‌دهد که از مصادر اصلی مراغی در نوشتن تحقیق النصره بوده است. او در همه مباحث و ابواب تحقیق النصره، مستقیم و بی‌واسطه، از اخبار دار الهجره گزارش کرده [۱۹]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۲۳-۲۴.
[۲۰]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۲۸.
[۲۱]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۳۵.
[۲۲]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۴۷.
[۲۳]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۴۹.
[۲۴]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۵۴.
و گاه گزارش‌ها و سخنان رزین عبدری را با دیگر تاریخ‌نگاران مدینه مقایسه و تطبیق و از اخبار او دفاع نموده است. [۲۵]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۵۴-۵۶.
گزارش‌های مراغی از اخبار دار الهجره به این موارد مربوط است: تحقیق درباره نام یثرب، سکونت اوس و خزرج در مدینه، فضیلت مکان میان قبر و منبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، فضیلت اهل قُبا و مسجد قبا، ساخت مسجدالنبی و افزوده‌ها و تعمیرات آن، معرفی برخی از حصن‌ها و دژهای مدینه، فضیلت‌های مدینه و پاداش مردن در آن‌جا.گویا اخبار دار الهجره از منابع فیروزآبادی (م، ۸۱۷ق) در نگارش المَغانِم المَطابه بوده و او درباره بنای مسجدالنبی، مقبره بقیع و سقیفه بنی‌ساعده و مسجد عَرَصه، آگاهی‌هایی از این کتاب برگرفته است. [۲۶]
فیروزآبادی، محمد، المغانم المطابه، ص۲۵۳.
همچنین سخاوی (م، ۹۰۲ق) آن را ذیل کتاب‌های فضیلت‌های مدینه ثبت کرده است. [۲۷]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبیخ، ص۲۷۴.
۳ - محتوای کتاببیشترین گزارش‌ها و قطعات باقیمانده از اخبار دار الهجره، در وفاء الوفاء سمهودی (م، ۹۱۱ق) آمده است. شاید با گردآوری و تدوین نقل شده‌های سمهودی بتوان مباحث اصلی کتاب را بازسازی کرد. این گزارش‌ها مباحثی متنوع را در برمی‌گیرند؛ همچون: اخبار و آگاهی‌هایی درباره فضیلت‌های مدینه، نخستین ساکنان مدینه از یهود و انصار و نسب انصار، درگیری اوس و خزرج با یهود، هجرت نبوی و منازل و راه طی شده از مکه تا مدینه، سکونت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در خانه ابوایوب انصاری، پیمان برادری انصار و مهاجران، سنت‌های نبوی از سال اول تا دهم ق و برخی از مهم‌ترین رخدادهای سال‌های هجرت تا حجة الوداع، مکان نخست مسجدالنبی و چگونگی ساخت آن، توسعه آن در روزگار عمر بن خطاب، فضیلت منبر و روضه، حجره‌های همسران پیامبر، و تَخلیق (خوشبو کردن) مسجدالنبی. همچنین بخشی از گزارش‌های رزین عبدری درباره این مباحث است: مساجد مدینه، فضیلت‌های مسجد قبا، مقبره بقیع، مقبره شهدای احد و کسانی که در آن دفن شده‌اند، نام برخی از چاه‌های مدینه مانند بئر اُریس و عَقَبه، صدقاتُ النبی، و مناطق و قُرای مدینه منوره. گزارش از سیره فاطمه زهرا (علیها‌السلام) در زیارت قبور بقیع که در الدرة الثمینه ابن نجار و کتاب‌های پس از او بازتاب یافته، گویا نخست در کتاب اخبار دار الهجره آمده است. [۳۱]
مراغی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصره، ص۱۳۳.
مبحث سنت‌ها و تشریعات نبوی در سال‌های پس از هجرت در مدینه، از طریق رزین عبدری در کتاب‌های بعد بازتاب یافته است.گزارش‌های تاریخ‌نگارانی مانند مراغی (م، ۸۱۶ق)، فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق) و سمهودی (م. ۹۱۱ق) از کتاب اخبار دار الهجره و تحلیل و مقایسه آن‌ها نشان می‌دهد که عمده آگاهی‌ها و گزارش‌های این کتاب از تاریخ قدیم مدینه است و تاریخ تحلیلی، سیاسی، طبیعی و جغرافیای مدینه در سده‌های نزدیک به مؤلف را در بر نداشته است. نگاه رزین معطوف به تاریخ هجرت نبوی و پیامدها و تغییراتی است که در پی داشته است؛ از جمله تغییر نظام سیاسی مدینه، تحول در نظام فکری مردم و نوسازی یثرب کهن و تغییر آن به مدینة النبی و شکل‌گیری نخستین شهر اسلامی در تاریخ گسترش اسلام. گزارش او از مجموعه رفتارهای سیاسی ـ نظامی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در این شهر، نتیجه اهمیتی است که در پی تحولات این شهر در اذهان تاریخ‌نگاران اسلامی پدید آمده است. وی بیشتر به تاریخ معنوی مدینه و تحولاتی پرداخته که بر اثر ورود پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به مدینه، در این شهر مقدس رخ داده است. ۴ - فهرست منابع(۱) الاعلام: الزرکلی (م، ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م. (۲) الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م، ۹۰۲ق)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه. (۳) بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس: احمد بن یحیی الضبی (م، ۵۹۹ق)، دار الکتاب العربی، ۱۹۶۷م. (۴) تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: ابوبکر بن الحسین المراغی (م، ۸۱۶ق)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق. (۵) سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م، ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. (۶) شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م، ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق. (۷) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م، ۸۳۲ق). (۸) معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق. (۹) المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (م، ۸۱۷ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۸۹ق. (۱۰) وفاء الوفاء: السمهودی (م، ۹۱۱ق). ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «اخبار دار الهجره»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۲/۹. |